بیستون (کتیبه داریوش)

کتیبه بیستون یکی از مهم‌ترین اسناد تاریخی جهان و بزرگترین کتیبه سنگی باستان است که در ارتفاع حدود 100 متری از سطح زمین بر دیواره صخره کوه بیستون در نزدیکی کرمانشاه حک شده است. این کتیبه به دستور داریوش اول در سال‌های 521-520 قبل از میلاد، یک سال پس از به قدرت رسیدن او، نوشته شد.

کتیبه بیستون به سه زبان پارسی باستان، عیلامی و بابلی (اکدی) نوشته شده است. متن اصلی که به زبان پارسی باستان است، حاوی 414 خط و حدود 1200 کلمه است. بخش‌های عیلامی و بابلی ترجمه متن پارسی هستند. این کتیبه داستان سرکوب نه شورش بزرگ توسط داریوش در سال اول حکومتش را بیان می‌کند.

محتوای کتیبه با این جملات شروع می‌شود: «من داریوش، شاه بزرگ، شاه شاهان، شاه در پارس، شاه کشورها، پسر ویشتاسپ، نوه آرشام، هخامنشی». سپس داریوش نسب‌نامه خود را تا هخامنش، بنیانگذار سلسله، ذکر می‌کند و توضیح می‌دهد که چگونه گئومات (بردیای کذاب) پس از مرگ کمبوجیه، تاج را غصب کرد و او همراه با شش تن از یاران خود، غاصب را کشت.

قسمت بصری کتیبه شامل یک نقش‌برجسته بزرگ به ابعاد 3 متر در 5.5 متر است که داریوش را در حال پا گذاشتن بر سینه گئومات نشان می‌دهد. در پشت سر داریوش، دو نفر از یارانش (گوبریاس و اینتافرن) ایستاده‌اند. مقابل داریوش، نه شورشی به هم بسته شده‌اند که نماد نه شورش سرکوب شده هستند. بالای سر داریوش، فروهر (نماد اهورامزدا) قرار دارد که نشان‌دهنده حمایت الهی از اوست.

اهمیت تاریخی کتیبه بیستون فقط به محتوای آن محدود نمی‌شود. این کتیبه کلید رمزگشایی خط میخی باستانی شد. در سال 1835، سر هنری راولینسون، افسر و محقق بریتانیایی، با خطر جان، از صخره بالا رفت و متن کتیبه را رونویسی کرد. او با مقایسه نسخه‌های سه‌گانه متن و با دانستن نام‌های خاص مثل داریوش و خشایارشا، توانست خط میخی را رمزگشایی کند. این کشف دریچه‌ای به تمدن‌های باستانی بین‌النهرین و ایران گشود.

کتیبه در ارتفاع بسیار بالایی قرار داشت تا از دسترس عوام باشد و تخریب نشود. پس از حک کتیبه، داریوش دستور داد صخره‌های اطراف را صاف کنند تا کسی نتواند به آن دست یابد. با این حال، نسخه‌هایی از کتیبه در سراسر امپراتوری پخش شد تا مردم از پیروزی‌های داریوش آگاه شوند.

در دوران اسلامی، کتیبه به نام «فرهاد تراش» یا «شیرین و فرهاد» شناخته شد زیرا مردم محلی معتقد بودند این نقش‌برجسته مربوط به افسانه فرهاد و شیرین است. کوه بیستون در سال 2006 به عنوان میراث جهانی یونسکو ثبت شد و امروزه یکی از مهم‌ترین جاذبه‌های گردشگری و تاریخی ایران است.